Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին Լեհաստանում

Pierwsze męczennice Armenii.

Św. Rypsyma (Hripsime) i św. Gajane oraz ich świątobliwe towarzyszki żyły w czasach, kiedy królem Armenii był Tiridates (Trdat) III (298–330), jeszcze przed przyjęciem wiary chrześcijańskiej.
„W owym czasie cesarz Dioklecjan zaczął szukać kobiety do zawarcia małżeństwa” – tak zaczyna się tekst Męczeństwo świętych Rypsymianek, który jest fragmentem Historii Armenii, napisanej przez Agatangelosa pod koniec V w. Nie wdając się w rozważanie: wiarygodność których zapisów późniejsi badacze podają w wątpliwość, dla potrzeb niniejszego opracowania przywołany tytuł jest podstawą (za: Męczeństwo świętej Rypsymy w przekładzie z języka greckiego i z przypisami Tatiany Tiszczenko-Świętorzeckiej, ze wstępem ks. Stanisława Longosza, „Vox Patrum”, nr 40–41, 2001).
Umyślni rozbiegli się po Imperium w poszukiwaniu kandydatki. Trafili także do klasztoru żeńskiego, gdzie przebywały „dziewice, zacne, roztropne i świątobliwe”. Wieść o nich, szczególnie o urodzie Rypsymy, rozpaliła wyobraźnię cesarza. Przestraszone mniszki rozpoczęły błagalne modły do Pana o moc trwania w wierze i przeciwko splugawieniu ich czystości. Następnie, uciekając, opuściły rodzinną ziemię i dotarły do Armenii, którą w owym czasie cechowała tolerancja. Upokorzony cesarz wystosował list do podległego sobie króla Tiridatesa, nakazując mu zgładzenie mniszek i odesłanie do Imperium tej „boskiej i urodziwej”. Chyba żeby Tiridates sam znalazł w niej upodobanie, wówczas może zachować ją dla siebie. Świątobliwe niewiasty, skrywszy się w tłoczni wina opodal miasta Waharszapat, „napełniały całą ziemię [Armenii] modlitwą uwielbienia Boga”, ale zostały wytropione przez królewskie sługi i pogański król zapragnął Rypsymy dla siebie. Wierności Rypsymy Boskiemu Oblubieńcowi nie zdołało skruszyć kuszenie bogactwem, królestwem i chwałą doczesną; nie zdołało łamanie postanowienia siłą. I na nic się zdało przykucie do drzwi królewskiej sypialni Gajane, która miała skłaniać swoją uczennicę do poddania się woli króla, wręcz przeciwnie – umacniała ją w świętym postanowieniu. Mocarny na polu bitwy mąż został pokonany przez dziewicę i przepędzony. Jeszcze tej samej nocy trwającą na modlitwie Rypsymę pochwycili zbrojni i wraz z towarzyszkami zgładzili w niewypowiedzianie okrutny sposób. Stało się to 26 września. A dnia następnego zginęła Gajane z pozostałymi dwiema mniszkami.

Św. Gajane

Wspomnienie świętych męczennic Kościół łaciński obchodzi 28 września, a w Kościołach ormiańskich są to święta ruchome: jednego dnia – św. Rypsymy, a następnego – św. Gajane i ich towarzyszek. W tym roku przypadają 8 i 9 czerwca.
Głównymi ośrodkami ich kultu są kościoły: św. Rypsymy, w podziemiach którego spoczywają jej szczątki, i św. Gajane – wybudowane w VII w. niedaleko katedry w Eczmiadzynie, powstałej jeszcze w IV w.

Św. Rypsyma i jej towarzyszki stoją u początku długiej listy ormiańskich męczenników za wiarę w Jezusa Chrystusa i wraz ze św. Grzegorzem Oświecicielem są podwaliną ormiańskiego chrześcijaństwa.

Były również otaczane kultem wśród Ormian polskich. Jacek Chrząszczewski (Kościoły Ormian polskich, t. I, Warszawa 2001, s. 117) odnotowuje: „We wnętrzu kościoła [w Mohylowie Podolskim] znajdował się także obraz przedstawiający Chrzest ormiańskiego króla Trdata III i królowej Aszchen, udzielany przez Św. Grzegorza Oświeciciela. Drugi obraz o tej tematyce wisiał w zakrystii. Wokół sceny głównej rozmieszczono na nim szesnaście medalionów ze scenami męczeństwa Św. Grzegorza Oświeciciela i Św. Rypsymy”. Z kolei Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego przechowuje ormiańskie velum liturgiczne (nakrycie kielichowe) m.in. z wizerunkiem świętej. W posiadaniu Panien Benedyktynek Ormiańskich we Lwowie był relikwiarz z relikwiami św. Rypsymy i św. Benedykta. Relikwiarz zapieczętowany herbem Odrowążów przechowują – i czczą – benedyktynki w klasztorze św. Józefa w Wołowie.

*

Սուրբ Հռիփսիմե և սուրբ Գայանե, III/IV դ.

Սուրբ Հռիփսիմեն և սուրբ Գայանեն, մյուս կույսերի հետ միասին, ապրել են Տրդատ 3-րդի գահակալման տարիներին (298–330), նախքան քրիստոնեության ընդունումը: 

«Այդ ժամանակ կայսր Դիոկղետիանոսը սկսեց կին փնտրել, որպեսզի ամուսնանա»,- այսպես է սկսվում «Սուրբ Հռիփսիմյան կույսերի նահատակության» տեքստը, որը Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմության» մասն է, գրված 5-րդ դարի վերջին: Առանց խորանալու, որ նրա գրառումների վստահելիությունը կասկածի տակ են դնում հետագա հետազոտողները, այս ուսումնասիրության նպատակների համար հիմք է հանդիսացել վերնագիրը («Սբ. Հռիփսիմեի նահատակությունը», թարգմանված հունարենից, Տատյանա Տիշչենկո-Շվենտոժեցկայի ծանոթագրություններով, հայր Ստանիսլավ Լոնգոշի նախաբանով, «Vox Patrum», թիվ 40-41, 2001):

Բանագնացները սփռվեցին ողջ կայսրությունով՝ փնտրելով թեկնածուի: Հասան նաև կանանց մենաստան, ուր ապրում էին «կույսերը՝ առաքինի, խոհեմ և սուրբ»: Նրանց մասին լուրերը, հատկապես Հռիփսմեի գեղեցկության մասին, բորբոքեցին կայսեր երևակայությունը: Վախեցած միանձնուհիները սկսեցին աղաչել Տիրոջը, որ իրենց զորություն տա՝ իրենց հավատքն ամրապնդելու և մաքրությունը չպղծելու համար: Այնուհետև, փախչելով, լքեցին հայրենի հողը և հասան Հայաստան, որն այդ ժամանակ բնութագրվում էր հանդուրժողականությամբ: Նսեմացած կայսրը նամակով դիմեց իրեն ենթակա Տրդատ թագավորին՝ հրամայելով նրան ոչնչացնել միանձնուհիներին, իսկ ահա այն «աստվածային ու չքնաղին»  ուղարկել կայսրություն: Եթե իհարկե Տրդատն ինքը նրան չհամակրի, այդ դեպքում  կարող է իրեն պահել: Սուրբ կույսերը, թաքնված լինելով Վաղարշապատ քաղաքում, «լցրել էին ամբողջ երկիրը [Հայաստանը] Աստծուն գովաբանող աղոթքով», սակայն արքայական ծառաները գտան նրանց, և հեթանոս թագավորը ցանկացավ տիրանալ Հռիփսիմեին: Հռեփսիմեի Աստծո հանդեպ հավատարմությունը չկոտրվեց հարստության, թագավորության և աշխարհիկ փառքի գայթակղությամբ: Անգամ Գայանեին թագավորական ննջասենյակի դռան վրա շղթայապատելն էր անօգուտ, ով պիտի համոզեր իր աշակերտուհուն ենթարկվել թագավորի կամքին, ընդհակառակը, նրան ամրապնդեց իր սուրբ որոշման մեջ: Իր արիությամբ և ուժով մարտի դաշտում հռչակված արքան, պարտվեց մի նազենի կույսի և դուրս մղվեց: Այդ նույն գիշերը Հռիփսմեին, որը դեռ աղոթքի մեջ էր, զինված անձինք բռնեցին և իր ընկերուհիների հետ անասելի դաժանությամբ սպանեցին: Դա տեղի ունեցավ սեպտեմբերի 26-ին: Իսկ հաջորդ օրը Գայանեն սպանվեց մյուս երկու միանձնուհիների հետ միասին:

Լատինական եկեղեցին սուրբ նահատակների հիշատակը ոգեկոչում է սեպտեմբերի 28-ին, իսկ Հայկական եկեղեցում այն հաստատուն չէ, այս տարի Սբ. Հռիփսիմեի տոնը նշվել է հունիսի 8-ին, իսկ Ս. Գայանեի և մյուս կույսերի տոնը՝ հունիսի 9-ին:

Նրանց պաշտամունքի հիմնական կենտրոններն են՝ դեռ 4-րդ դարում առաջացած և 7-րդ դարում Էջմիածնի մերձակայքում կառուցված Սբ. Հռիփսիմե և Սբ. Գայանե եկեղեցիները:

Սուրբ Հռիփսիմեն և իր ուղեկցորդուհիները Հիսուս Քրիստոսի հանդեպ հավատքի համար գտնվում են հայ նահատակների երկար ցանկի սկզբում և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի հետ միասին, հանդիսանում են հայ քրիստոնեության հիմքը:

Նրանց երկրպագում են նաև լեհահայերի շրջանում: Յացեկ Խժոնշչևսկին (Լեհահայերի եկեղեցիներ, հատոր I, Վարշավա 2001, էջ 117) նշում է. «Եկեղեցու ներսում [Մոհիլով Պոդոլսկում] գտնվում էր նաև նկար, որը պատկերում էր հայոց Տրդատ III թագավորի և թագուհի Աշխենի մկրտությունը Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի կողմից: Այդ թեմայով երկրորդ նկարը կախված էր ավանդատանը: Հիմնական տեսարանի շուրջ կան տասնվեց մեդալիոններ՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի և Սուրբ Հռիփսիմեի նահատակության տեսարաններով»: Իսկ Յագելոնյան համալսարանի թանգարանում պահվում է հայկական պաշտամունքային velum (գավաթի ծածկ) սբ. Հռիփսիմեի պատկերով: Լվովում հայ բենեդիկտուհիների մոտ էր պահվում սբ. Հռիփսիմեի և սբ. Բենեդիկտոսի մասունքները: Օդրովոնժների զինանշանով կնքված մասունքատուփը պահվում և երկրպագվում է բենեդիկտուհիների կողմից Վոլովի Սուրբ Հովսեփ վանքում:

Սուրբ նահատակ կույս:
1778 թ. նկար. Գեռլայի հայ կաթողիկե եկեղեցի, Ռումինիա. Լուս.՝ Վլադիսլավ Դենցայի