default_mobilelogo
Chrześcijaństwo ormiańskie: początki

Według tradycji misje chrześcijańskie w Armenii prowadzili apostołowie – św. Tadeusz i św. Bartłomiej. Strukturę hierarchiczną Kościoła stworzył na początku IV wieku Grzegorz, zwany Oświecicielem Armenii (orm. Grigor Lusaworicz). W tym czasie Armenią rządził Tyrydat III Arsacyda, prześladowca chrześcijaństwa, który był sprawcą męczeństwa świętych dziewic Hripsime i Gajane oraz ich towarzyszek. Rozkazał też uwięzić Grzegorza, ten jednak zdołał nawrócić króla i jego dwór. Wyświęcony w Cezarei Kapadockiej na biskupa (314/315) doprowadził do ugruntowania w Armenii chrześcijaństwa, które stało się odtąd religią państwową. Pierwszą rezydencją Grzegorza był Asztiszat. Jego następcy przyjęli z czasem tytuł katolikosów i przenieśli się do Wagharszapatu (część dzisiejszego Eczmiadzyna), gdzie według tradycji Grzegorzowi miał się objawić sam Chrystus w postaci zstępującego ognia. Stolica katolikosatu była później przenoszona wraz ze zmianą centrów politycznych Armenii do Dwin, Aghtamar, Arginy, Ani, Sebastii, Karmirwanku, Dzowku, Hromkli i Sis.

Na początku V wieku stworzony został przez mnicha Masztoca, zwanego Mesropem, alfabet ormiański, a to umożliwiło wprowadzenie języka ormiańskiego do liturgii. Pojawiły się przekłady Biblii i ksiąg liturgicznych, zaczął się kształtować odrębny ryt ormiański. Przekładano też dzieła filozofów oraz teologów greckich i syryjskich. Dzięki własnej liturgii Ormianie wyodrębnili się w osobny Kościół chrześcijański. Starał się on brać udział w życiu religijnym całego chrześcijaństwa, rozdzieranego wówczas przez spory doktrynalne (arianizm, nestorianizm, monofizytyzm). Syn Grzegorza Oświeciciela, Aristakes, wziął udział w I soborze ekumenicznym w Nicei (325), a jego następcy przyjęli dekrety soborów w Konstantynopolu (381) i Efezie (431).

Odrzucenie dogmatów soboru chalcedońskiego: geneza izolacji eklezjalnej

Po likwidacji osobnego królestwa Armenii (428), Persowie przekształcili podporządkowane sobie terytorium w prowincję (marz) Persarmenii i usiłowali przywrócić w niej dawną religię (zoroastryzm). W obronie chrześcijaństwa wybuchło powstanie pod wodzą Wardana Mamikoniana. Mimo klęski (451) powstańców, zwanych Wardanidami i kanonizowanych potem przez Kościół ormiański, chrześcijański charakter kraju został obroniony.

Na IV soborze w Chalcedonie (451), który zdefiniował dogmat o dwóch naturach w jednej osobie Chrystusa, wzięli udział tylko biskupi z tej części Armenii, która była w tym czasie podporządkowana Cesarstwu Rzymskiemu. Natomiast Kościół w Persarmenii w trakcie wielkiego sporu o natury Chrystusa wybrał ten nurt teologiczny, który nie uzyskał akceptacji większości chrześcijaństwa i na synodzie w Dwinie (555) opowiedział się za potępionym przez sobór chalcedoński monofizy­tyzmem, w przekonaniu, że broni wypracowanej na soborze w Efezie doktryny trynitarnej. Przyjęto wykładnię dyskutowanego problemu, którą niegdyś proponował Cyryl z Aleksan­drii, pisząc o „jednej naturze Słowa wcielonego” (Chrystusa). Z czasem ormiań­skie interpretacje doktrynalne zbliżyły się do definicji przyjętej w Chalcedonie, jednak Kościół Armenii konsekwentnie odmawiał wpisania tego soboru (i kolejnych) na listę soborów powszechnych – „ekumenicznych”.

Ormianie wprowadzili też własny kalendarz, rozpoczynający się od roku 552 ery juliańskiej. Konsekwencją tego posunięcia było rozchodzenie się co pewien czas święta Wielkanocy. Ormianie przyjęli nazywać Wielkanoc innych chrześcijan fałszywą („krzywą”, crazatik).

Należy jednak podkreślić, że w Kościele ormiańskim zawsze istniał nurt będący w jedności z Kościołem powszechnym i obecny Kościół ormiańskokatolicki (o którym poniżej) jest jego kontynuatorem.

Kościół Armenii wobec Bizancjum i Rzymu

Kościół bizantyński wielokrotnie próbował skłonić pozostałych Ormian do jedności religijnej, traktując ormiańskie chrześcijaństwo jako heretyckie. W najostrzejszej formie nastąpiło to w pierwszej połowie XI wieku. Wielu Ormian przystąpiło w tym czasie do Kościoła bizantyńskiego. Kościół narodowy uznał ich nie tylko za zdrajców wiary, ale też narodu, odmawiając im prawa do nazywania się Ormianami. Niewielkie wspólnoty Ormian-chalcedończyków (prawosławnych) przetrwały wiele wieków, nie odegrały jednak większej roli.

Do pierwszych oficjalnych kontaktów między Kościołami Armenii i Rzymu doszło za katolikosa Grzegorza II i papieża Grzegorza VII w 1080 roku. Papież poproszony o interwencję w sporach z Grekami uznał Kościół ormiański za prawowierny, nawołując go jednakże do akceptacji dekretów chalcedońskich i przeprowadzenia reform liturgicznych. Ten pierwszy kontakt nie miał większych konsekwencji, bo dystans geograficzny stał temu na przeszkodzie. Zmieniły to wyprawy krzyżowe.

Królestwo Armenii cylicyjskiej: pierwsze zjednoczenie Kościołów

Po najeździe Turków seldżuckich i Turkmenów wzmogła się migracja ludności ormiańskiej do Cylicji, gdzie w XII wieku ukształtowało się Królestwo Armenii cylicyjskiej. W 1199 roku Lewon I Rubenida został ukoronowany w Tarsie na króla przez Konrada von Wittelsbach, arcybiskupa Moguncji, występującego w podwójnej roli – legata papieskiego i reprezentanta cesarza Henryka VI Hohenstaufa. Prymat papieski był akceptowany przez elitę polityczno-kościelną królestwa. Królowie i baronowie zwracali się do papieży o dyspensy, łaski i wyroki. Armenia cylicyjska stała się jedynym państwem w koalicji monarchii krzyżowych, którego Kościół nie był łaciński, a mimo to jej naród za­liczano do europejskiego kręgu kulturowego.

Powstała nawet wówczas legenda, wedle której Grzegorz Oświeciciel wraz z królem Tyrydatem III mieli złożyć wizytę cesarzowi Konstantynowi Wielkiemu i papieżowi Sylwestrowi I w Rzymie i zawrzeć pakt, którego istotną częścią było udzielenie Grzegorzowi papieskich pełnomocnictw do prowadzenia misji na całym Wschodzie. Legenda ta uzasadniała twierdzenie o rzymskiej genezie autokefalii Kościoła ormiańskiego i jego katolickim charakterze.

Stolica Apostolska uznawała Ormian za prawowiernych, a ich Kościół, szczególnie w Armenii cylicyjskiej, za pozostający z nią w jedności. Wprawdzie, w ślad za teologami bizantyńskimi, krytykowane były w Rzymie ormiańskie odrębności liturgiczne, ale nie łączono ich z kwestiami dogmatycznymi. Zresztą w Kościele ormiańskim przyjmowały się niektóre zwyczaje łacińskie: mitry i pastorały biskupów, modlitwa Confiteor, śpiew psalmu 42 (43) na początku liturgii, czytanie drugiej ewangelii według św. Jana [J 1,1-14] na jej końcu, liczba sakramentów (siedmiu).

Katolicyzm ormiański w wieku XIV: Wielka Armenia, Saraj, Krym, Chiny, Italia

W XIV wieku franciszkanom udało się pozyskać do jedności z Kościołem rzymskim arcybiskupa w klasztorze Św. Tadeusza w Artazie, uważanego za wikariusza katolikosa w Wielkiej Armenii. Katolicyzm trwał tam do początku następnego wieku, to jest do upadku miejscowego księstwa, wysiedlenia katolików i przekazania przez nowych władców (turkmeńskich) siedziby arcybiskupstwa Ormianom niekatolickim. Pod wpływem franciszkanów obediencję Stolicy Apostolskiej uznał także Stepanos, biskup Saraju nad Wołgą, oraz Arakel, arcybiskup na Krymie. Katoliccy Ormianie wnieśli ważny wkład w rozpowszechnianie przez franciszkanów chrześcijaństwa na rozległych obszarach imperium mongolskiego. Ufundowali katedrę katolicką w Pekinie i kościół w Quanzhou (Zayton) nad Cieśniną Tajwańską.

Z kolei dominikanie tłumaczyli na język ormiański pisma katolickich filozofów i teologów, między innymi św. Tomasza z Akwinu, co wpłynęło na ożywienie ormiańskiej myśli filozoficznej i teologicznej, i to także wśród przeciwników jedności z Rzymem. Centrum intelektualnym tych działań był klasztor Świętej Bogurodzicy w Kernie (Qrna) niedaleko Nachiczewanu. W 1331 roku tamtejsi mnisi ormiańscy przyjęli habit i regułę dominikańską. W rezultacie powstała kongregacja zakonna braci unitów św. Grzegorza Oświeciciela, która posługiwała się liturgią łacińską w języku ormiańskim. Katolicka diecezja ormiańska Nachiczewanu włączona została początkowo w skład metropolii Sułtanija w Persji.

Wraz z upadaniem państw krzyżowych na Bliskim Wschodzie wielu mnichów ormiańskich schroniło się w Italii, gdzie powstała związana z dominikanami kongregacja zakonna braci ormiańskich św. Bazylego, z centralą w klasztorze św. Bartłomieja w Genui. Obie kongregacje ormiańskokatolickie zatwierdził papież Innocenty VI w 1356 roku. Klasztory ormiańskie w Italii były zapleczem i przystanią dla zakonników przybywających ze Wschodu.

Katolicyzm ormiański w wieku XIV: Polska

W połowie XIV wieku rozpoczynają się dzieje katolicyzmu ormiańskiego w Polsce. W 1354 roku pojawił się tu Zachariasz, arcybiskup Św. Tadeusza w Artazie. Celem jego podróży było zapewne zorganizowanie życia religijnego Ormian katolików na przyłączonych przez Kazimierza Wielkiego ziemiach ruskich, głównie we Lwowie. Śladem pobytu biskupa w Polsce pozostał wydany przez niego przywilej dla bractwa pobożnego przy parafii rzymskokatolickiej św. Mikołaja w Bochni, mieście leżącym przy drodze z Krakowa do Lwowa.

W 1363 roku wyświęcony został pierwszy biskup dla gminy ormiańskiej we Lwowie, Grzegorz zwany Wielkim. Ceremonia odbyła się w Sis, stolicy Armenii cylicyjskiej. W ten sposób w Polsce pojawili się niemal jednocześnie Ormianie używający liturgii łacińskiej, podporządkowani strukturom Kościoła katolickiego oraz Ormianie praktykujący ryt ormiański, podporządkowani własnemu biskupowi, który zapoczątkował organizację kościelną uznającą obediencję katolikosów cylicyjskich, a od połowy XV wieku eczmiadzyńskich.

W latach 1369-1378 poświadczona jest źródłowo działalność w Polsce innego jeszcze ormiańskiego mnicha katolickiego, Jakuba, noszącego tytuł biskupa kijowskiego. W Polsce sprawował swe funkcje jako jedyny hierarcha katolicki na obszarze Rusi podległej Królestwu Polskiemu. Mieszkał w klasztorze braci unitów przy kościele św. Jana Chrzciciela we Lwowie, o którego istnieniu pierwsza wzmianka pochodzi z roku 1371. Do mnichów z tego klasztoru należała wieś Chodowica pod Lwowem, nadana przez niejakiego Piotra. Niedawno w trakcie prac archeologicznych odnaleziono w kościele św. Jana Chrzciciela kamienny chaczkar, ślad ormiańskokatolickich praktyk religijnych z XIV wieku. Bp Jakub pochowany został w klasztorze dominikanów we Lwowie. Według tradycji dominikańskiej Ormianinem był również łaciński biskup chełmski Stefan ze Lwowa (1383).

Za pierwszego znanego nam z imienia przedstawiciela laikatu ormiańskokatolickiego w Polsce trzeba uznać wspomnianego wyżej Piotra, ofiarodawcę wsi dla lwowskich braci unitów. Imiona kolejnych poznajemy z przywileju papieskiego dla mieszczan lwowskich (1375): Anna, żona Jana Nigra, Jan (Iwanis) Bogacz, Jan Belitz, Katarzyna, żona tegoż, Sergiusz (Syrkis). W 1376 roku bogaty kupiec ormiański ze Lwowa, Tajczadin sporządził testament w obecności bpa Jakuba, w którym obdarował różnymi sumami kościoły katolickie we Lwowie i Kaffie. W 1380 roku inny kupiec, Czenkisz, ofiarował wieś Kozielniki franciszkanom lwowskim. W 1393 roku Ormianka Magdalena zapisała kamienicę we Lwowie dominikankom. Katoliccy Ormianie (złotnik Stefan i Jan, synowie Arczibeja, Jołbej, Karakbej, Emin, jego żona Bejmelik i zięć Czoban, Agop, Abyszka, syn Kokty, szewc Iwanis, Julian, tłumacz Jurko Kork, tkacz Franczko, Mikołaj Krzywonos, Mungilbej, Murat, cyrulik Nycros, Piotr Jednooki, mincerz Iwanis Bogacz i jego dzieci: Awakbaron, Jan i Piotr, oraz zięć Awakbaron syn Nekomata, jeszcze jeden mincerz, Bogdan z synem Jakubem, kupiec Hanuszko Syrkis) zajmowali wysoką pozycję we Lwowie, posiadali domy w Rynku i sklepy w Kramach Bogatych, dzierżawili mennicę wybijającą monety z imieniem króla Władysława Jagiełły i orłem polskim, sprawowali urzędy rajców. Hanuszko Syrkis był nawet burmistrzem Lwowa.

Drugim ośrodkiem katolicyzmu ormiańskiego w Polsce, ale znacznie mniej licznym, był w tym czasie stołeczny Kraków. Gdzieś po roku 1370 przyjechał tu z węgierskiej Budy brat unita Jakub Sargis, a wiemy to stąd, że kopiował w Krakowie rękopis spisany w liturgicznym języku ormiańskim, grabarze. Zapewne należał do otoczenia nowego króla Polski, Ludwika, lub jego matki, regentki Elżbiety Łokietkówny. Mieszczanie krakowscy z przełomu XIV i XV wieku, Ormianie-katolicy, to: złotnik Antoni, mosiężnicy bracia: Janusz i Leonard, oraz ich rodziny.

Katolicyzm ormiański od upadku Cylicji do soboru we Florencji: drugie zjednoczenie Kościołów

Upadek państwa ormiańskiego w Cylicji (1375) poderwał autorytet Stolicy Apostolskiej w świecie ormiańskim, gdyż nie potrafiła mu zapobiec. W tej sytuacji Kościół Cylicji stopniowo odwracał się od Rzymu. Reformy liturgiczne z pierwszej połowy wieku zostały zniesione.

Od połowy XV wieku diaspora ormiańska nad Morzem Czarnym (Krym) i w Królestwie Polskim (Lwów, Kamieniec Podolski) przejęła rolę Cylicji w podtrzymywaniu więzi Ormian ze światem katolickim. Pod jej naciskiem katolikos Konstantyn VI i ormiański biskup Lwowa, Grzegorz II, udzielili delegacji z Krymu swych pełnomocnictw do reprezentowania ich Kościołów na unijnym soborze we Florencji (1439). Delegacja ormiańska przyjęła tam Decretum pro Armenis, zawierające warunki zjednoczenia Kościoła ormiańskiego z rzymskim. Dokument został zaaprobowany przez kolejnego katolikosa, Grzegorza IX.

Wieść o wypadkach we Florencji wywołała burzę wśród Ormian na Wschodzie niechętnych związkom z Rzymem. Zjednoczenie zostało tam zdecydowanie odrzucone. Doszło do odrodzenia katolikosatu w Eczmiadzynie (1441), konkurencyjnego w stosunku do katolikosatu cylicyjskiego w Sis, co pogłębiło rozłam w Kościele Armenii. Obok dwóch katolikosatów (Wielkiego Domu Cylicji i eczmiadzyńskiego wszystkich Ormian) istniały jeszcze dwa: w Aghtamar (od 1113) oraz w Albanii Kaukaskiej (od starożytności). Prócz tego powstały dwa patriarchaty – Jerozolimy i Konstantynopola. Poza ich władzą pozostawali Ormianie prawosławni (chalcedończycy) i katolicy. Ci ostatni skupiali się wokół arcybiskupów nachiczewańskich, wybieranych spośród tamtejszych dominikanów (kongregacja braci unitów została w 1583 roku włączona do zakonu dominikańskiego), potwierdzanych i konsekrowanych w Rzymie. Bazylianie ormiańscy w Italii przekształcili się natomiast w zakon bartolomitów, ulegając z czasem zupełnej italianizacji.

Eczmiadzyn na drodze do Rzymu: trudne dzieje zbliżenia

W kolejnych stuleciach sentyment do Rzymu udzielił się także rywalom katolikosów cylicyjskich, katolikosom eczmiadzyńskim. Do początku XVIII wieku starali się oni w Rzymie o uznanie ich za patriarchów katolickich. Chociaż za posunięciami tymi kryły się kalkulacje polityczne – nadzieje na pomoc finansową i militarną Zachodu w walce o niepodległość Armenii – nie sposób odmówić im również wartości ideowej. Ormianie próbowali odnowić legendarny pakt Grzegorza Oświeciciela z papieżem Sylwestrem i domnie­mane prastare związki Kościoła ormiańskiego z biskupami Rzymu. W 1549 roku pojawił się w Rzymie katolikos eczmiadzyński Stepanos V Salmastecy. Uznał tam prymat papieski i przyjął florenckie Decretum pro Armenis. Nie zdołał jednak wrócić do Armenii, zmarł w Polsce i został pochowany we Lwowie (1552). W jego ślady szli kolejni katolikosi eczmiadzyńscy wysyłając do Rzymu delegacje z listami uznającymi papieską jurysdykcję i wyznania wiary. Wśród nich byli: Michał I (1564-1570), Grzegorz XII (1574-1587) i Melchizedek (1593-1627). Wspierali ten kierunek katolikosi z Sis: Chaczadur II (1575) i Azariasz I (1585).

Stolica Apostolska usiłowała wyjść tym zabiegom na przeciw, jednak nie miała w tym czasie odpowiednich możliwości politycznych. Papież Klemens VIII snuł plany krucjaty antytureckiej, która miała przynieść wyzwolenie chrześcijanom Wschodu. W plany te usiłował wciągnąć szacha perskiego Abbasa, gdyż mógł on zaatakować imperium tureckie od wschodu. Z katolikosatu eczmiadzyńskiego w latach 1593-1599 osiem razy wyjeżdżał na Zachód arcybp Hagop Amdecy jako legat do Wenecji, Rzymu i Wiednia. Nie doczekał efektów tych misji katolikos Melchizedek, który zmarł w Polsce i został pochowany w Kamieńcu Podolskim (1627).

Nową epokę w stosunkach Stolicy Apostolskiej z Kościołami wschodnimi zapoczątkowało powołanie w 1622 roku Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, która miała za zadanie koordynację działań misyjnych w celu pozyskania chrześcijan wschodnich, w tym także Ormian, do jedności z Kościołem katolickim. Już nieco wcześniej (1600-1620) przybyły na Wschód, do Konstantynopola, Smyrny i Aleppo, misje jezuitów i kapucynów, popierane przez królów francuskich. Wśród Ormian w imperium otomańskim pracowali także teatyni oraz nadal dominikanie i franciszkanie.

W tym czasie katolikosi Mowses III (1628-1633) i Jakub IV (1655-1680) z Eczmiadzyna oraz Chaczadur III z Sis (1665) kontynuowali zabiegi o nawiązanie jedności ze Stolicą Apostolską. Energicznie wspierali je Ormianie katolicy i ormiańscy sympatycy katolicyzmu. Wizytę Jakuba IV w Rzymie przygotowywał jeden z nich, Bedros Bedig z Aleppo. Nie doszło do niej, gdyż katolikos zmarł w Konstantynopolu. Na łożu śmierci, a więc nie z racji politycznych, złożył jeszcze wyznanie wiary katolickiej. Ormianinem katolikiem był też Konstantyn Soliman, hrabia de Syri, poseł cesarza Leopolda I i króla polskiego Jana III Sobieskiego, zabiegający o pozyskanie szacha perskiego do antytureckiej Ligi Świętej. Katolikosi Nahapet I (1691-1705), Astwadzadur I (1717-1725) i Karapet II (1726-1729) uczestniczyli w tej akcji. Podobnie postępowali niektórzy katolikosi cylicyjscy: Grzegorz III (1690) i Jan (1718).

Ormianie w Królestwie Polskim: trzecie zjednoczenie Kościołów

W XVII wieku powstał pierwszy ormiański Kościół lokalny zjednoczony ze Stolicą Apostolską. W czasie swego pobytu w Polsce katolikos Melchizedek wyświęcił na biskupa lwowskiego Mikołaja Torosowicza, potomka zamożnej rodziny tutejszych Ormian. W 1630 roku bp Torosowicz złożył katolickie wyznanie wiary. Kilka lat później udał się do Rzymu, gdzie w 1635 roku uzyskał potwierdzenie na urzędzie, godność arcybiskupa i akceptację dla obrządku ormiańskiego. Arcybiskupowi podporządkowani zostali Ormianie w Polsce, na Litwie oraz w Mołdawii. W 1664 roku we Lwowa osiedli teatyni na czele z o. Clemente Galano i rok później otworzyli Papieskie Kolegium Alumnów, które wychowało nowe pokolenie duchownych ormiańskich, głęboko przywiązane do wiary katolickiej. Teatyni spopularyzowali wśród Ormian kult założyciela swego zgromadzenia – św. Kajetana. W 1687 roku kolejny ormiańskokatolicki arcybiskup lwowski, Wartan Hunanian, mianował swym wikariuszem w Siedmiogrodzie Auksentego Werczireskiego. I tam zjednoczenie Ormian z Kościołem rzymskim utrwaliło się, choć Lwów utracił jurysdykcję nad nimi na rzecz miejscowego biskupa łacińskiego.

W 1690 roku mniszki ormiańskie, skupione przy katedrze we Lwowie, przyjęły regułę benedyktyńską, dając początek ormiańskiej gałęzi tego zakonu w Polsce. W 1689 roku synod duchowieństwa ormiańskiego we Lwowie ogłosił zerwanie więzów z katolikosatem w Eczmiadzynie. Arcybiskupstwo lwowskie zostało podporządkowane wprost Stolicy Apostolskiej. Tam sprawy Ormian katolickich w Polsce i na Węgrzech pozostawały w gestii Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Arcybiskupstwo lwowskie cieszyło się jednak sporą autonomią, niespotykaną w diecezjach łacińskich. Normą stały się wybory koadiutora z prawem następstwa jeszcze za życia rządzącego aktualnie arcybiskupa. W 1711 roku wybrany został przez świeckich i duchowieństwo Jan Tobiasz Augustynowicz, w 1736 roku już tylko sam kler wybrał Jakuba Stefana Augustynowicza. Tak, jak to działo się od czasów czternastowiecznego biskupa Grzegorza zwanego Wielkim, katoliccy arcybiskupi ormiańscy Lwowa byli zatwierdzani na urzędzie przez królów polskich.

Wkład katolików w kształtowanie się kultury ormiańskiej doby druku

Pierwsza drukowana książka ormiańska na świecie ukazała się w 1512 roku na katolickim Zachodzie. Zamieszkały w Wenecji Ormianin, Hagop Meghapart, otrzymał papieskie zezwolenie na założenie drukarni ormiańskiej w tym mieście. Jego pierwszy druk – Urpatagirk (Księga piątkowa), zbiór modlitw, fragmentów ewangelii i ojców Kościoła ormiańskiego – został zaopatrzony w portret papieża.

Kolejny ormiański drukarz, Abgar z Tokatu, również od papieża (Piusa IV) otrzymał zezwolenie na druk książek ormiańskich. W Kalendarzu, wydrukowanym w Wenecji w 1565 roku, zamieścił rycinę, na której sportretował się z czcionkami ormiańskimi w ręce i wraz z synem Sułtanszachem, stojąc przed papieżem i kardynałami. Scenę tę powtórzył w kolejnej książce – Psałterzu (1565/1566). Jego syn, znany też jako Marcantonio Armeno, uzupełnił swe wykształcenie w Rzymie, a po otrzymaniu święceń kapłańskich i imienia zakonnego – Bartolomeo Abgaro – został mianowany przez papieża w 1579 roku przełożonym ormiańskiego klasztoru św. Marii Egipcjanki nad Tybrem. Umiejscowione tam hospicjum stało się schronieniem dla wielu duchownych ormiańskich przebywających w Wiecznym Mieście tak w celach pielgrzymkowych, jak i chroniących się przed prześladowaniami na Wschodzie. O. Bartolomeo otrzymał od papieża Grzegorza XIII polecenie odlania czcionek ormiańskich. Wykonał je francuski odlewnik Robert Granjon i stały się one prototypem najbardziej dziś rozpowszechnionego szryftu ormiańskiego. W 1586 roku o. Bartolomeo opublikował fragment ormiańskiego rytuału (masztoca). O. Bartolomeo pełnił do 1622 roku funkcję papieskiego tłumacza i doradcy w sprawach ormiańskich. Prowadził korespondencję z katolikosami Azarią z Sis, który prosił papieża Grzegorza XIII o wydrukowanie Biblii w języku ormiańskim, Tadeosem II, patriarchą Jerozolimy Dawidem. To dzięki niemu powstała włoska szkoła armenistów, z której wyszedł między innymi znany lingwista, Francesco Rivola, nauczający języków wschodnich w Bibliotece Ambrozjańskiej w Mediolanie.

Z o. Bartolomeo współpracował drukarz Jan Terzynci z Bagheszu. Wraz z synem Chaczaturem wydał w 1584 roku kalendarz gregoriański w języku ormiańskim oraz Wyznanie prawdziwej wiary, zaś w 1587 roku wydał w Wenecji Psałterz. Następnie działał w Marsylii, gdzie przełożył na język ormiański Historię Pareza i Wenny.

W XVII wieku wydrukowano w Rzymie w sumie około 30 książek ormiańskich, głównie w drukarni Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. W 1623 roku ukazała się tam gramatyka języka ormiańskiego, w 1650 roku historia Kościoła ormiańskiego autorstwa o. Clementa Galano, misjonarza teatyńskiego na Wschodzie i w Polsce, napisana z pozycji katolickich, a w 1695 roku słownik łacińsko-ormiański autorstwa Ormianina z Polski, Deodata Nersesowicza, potem sufragana lwowskiego.

Katolicyzm ormiański w wieku XVIII: imperium tureckie

Również w imperium tureckim pojawiły się wspólnoty Ormian katolików. W 1701 roku mnich Mechitar z Sebastii założył nowy zakon z regułą św. Benedykta (przetłumaczoną na język ormiański jeszcze w XII wieku przez arcybiskupa Tarsu, Nersesa z Lambronu); od założyciela nazywany mechitarystami. W tym samym czasie bracia Abraham i Jakub Muradianowie zapoczątkowali w górach Libanu zakon antonianów. Pierwszy ich klasztor został zbudowany w Kerem pod Bejrutem (1716), regułę zatwierdził papież Klemens XII (1732). Postępy katolicyzmu ormiańskiego wzbudzały silną niechęć wśród zwolenników pełnej odrębności kościelnej. W 1707 roku został przez nich zamordowany ks. Komitas Kumurdżian (beatyfikowany w 1929). W 1719 roku Kongregacja Rozkrzewiania Wiary erygowała w Konstantynopolu wikariat obrządku ormiańskokatolickiego. Katolicyzm ormiański rozwijał się także na Krymie, który papież Benedykt XIV poddał w 1748 roku władzy ormiańskich arcybiskupów lwowskich.

W 1740 roku Abraham Ardziwian, arcybiskup Aleppo, został uznany w Kerem za katolikosa Wielkiego Domu Cylicji, który to urząd od dłuższego czasu nie był obsadzony. Po elekcji udał się do Rzymu, gdzie złożył wyznanie wiary katolickiej i został potwierdzony przez papieża Benedykta XIV (1742) jako Bedros (= Piotr) I. Od tej pory wszyscy kolejni katolikosi (patriarchowie) ormiańskokatoliccy przybierali to samo imię, aż do czasu obecnego, Nersesa Bedrosa XIX. Siedzibą katolikosatu (patriarchatu) katolickiego został ostatecznie klasztor Bzommar w Libanie, gdzie w 1759 roku powstało seminarium duchowne. Jego patriarszej władzy podlegały wspólnoty ormiańskokatolickie w Cylicji, Syrii i Libanie, następnie w Egipcie, Mezopotamii, a od 1769 roku w prowincjach Tokat i Perkenik w Azji Mniejszej. Wikariat w Konstantynopolu zachował odrębność, zaś Ormianie katolicy na Kaukazie podlegali najpierw prefektowi misji kapucyńskiej, a od 1748 roku delegatowi wikariusza apostolskiego Konstantynopola z siedzibą w Achalzike.

Katolicyzm ormiański po upadku Polski: Galicja

Po pierwszym rozbiorze Polski (1772) większość parafii lwowskiej archidiecezji ormiańskokatolickiej znalazła się pod panowaniem Austrii, w nowej prowincji nazwanej Galicją. Władze austriackie zlikwidowały seminarium teatyńskie (1784), a alumnów skierowały do seminarium łacińskiego, skasowały kilka parafii i ograniczyły liczbę duchowieństwa. Kasaty uniknęły benedyktynki ormiańskie ze względu na prowadzoną szkołę dla dziewcząt. Te parafie dawnej Polski, które trafiły pod panowanie Rosji, przekształcono w osobną diecezję z siedzibą w Mohylowie nad Dniestrem, której zwierzchnikiem został bp Józef Krzysztofowicz (1809) z tytułem wikariusza apostolskiego Ormian w Rosji. Po jego śmierci (1816) kolejnych hierarchów już tam nie mianowano.

Także nad obrządkiem ormiańskokatolickim w austriackiej Galicji zawisło zagrożenie likwidacji, bowiem rząd wiedeński zaproponował arcybp Samuelowi Cyrylowi Stefanowiczowi (1831-1858) objęcie stanowiska łacińskiego arcybiskupa lwowskiego. Hierarcha nie tylko oparł się tej propozycji, ale podjął działania ratujące obrządek, a w 1832 roku uzyskał jurysdykcję nad katolikami ormiańskimi na sąsiedniej Bukowinie. W raporcie przesłanym do Rzymu w 1842 roku szacował liczę wiernych na 8 tysięcy w 10 parafiach. Ograniczenie liczebności kleru ormiańskiego narzucone przez Austriaków były jedną z przyczyn, że wielu Ormian realizowało swe powołania kapłańskie w rycie łacińskim, zachowując jednak pamięć o swym pochodzeniu, a nieraz zdobywając w Kościele polskim znaczącą pozycję (jezuita Karol Antoniewicz, pisarz religijny, Franciszek Ksawery Zachariasiewicz, biskup przemyski i autor studium Wiadomość o Ormianach w Polszcze, dominikanin Sadok Barącz, dziejopis Ormian w Polsce, autor prac Żywoty sławnych Ormian w Polsce i Rys dziejów ormiańskich.

W 1861 roku wśród Ormian polskich w Galicji rozgorzała dyskusja nad sensem dalszego utrzymywania odrębnego obrządku. Gorąco bronił go wówczas Izaak Mikołaj Isakowicz, wikary ormiański w Stanisławowie. W 1869 roku arcybp Grzegorz Szymonowicz wziął udział w soborze watykańskim I, popierając dogmat o nieomylności papieża. Kolejny arcybiskup, Grzegorz Romaszkan, konsekrował w 1879 roku nowy kościół ormiański w Czerniowcach pod wezwaniem św. Grzegorza Oświeciciela, a w 1891 r. arcybp Izaak Isakowicz utworzył na Bukowinie ormiańkokatolicką parafię w Suczawie. W roku 1902 konsekracja Józefa Teodorowicza na nowego arcybiskupa ormiańskokatolickiego we Lwowie otworzyła nowy rozdział. To on był sprawcą odrodzenia życia wspólnotowego Ormian polskich, a także odnowicielem ich największego i najcenniejszego zabytku – katedry we Lwowie.

Mechitaryści: katolicyzm intelektualny

Zakon mechitarystów stworzył dwa niezwykle istotne dla katolicyzmu ormiańskiego klasztory w Europie: w Wiedniu i Wenecji. Stały się one ośrodkami badań nad tradycją kościelną i dorobkiem chrześcijańskiej kultury Armenii i jej diaspory. Największe zasługi w tym dziele położyli mechitaryści: Mikajel Czamczian (1738-1823), Aucherian Mykyrticz (Aucher, 1762-1854), Bagradun Arsen (1790-1866), Ghewond Aliszan (1820-1901), Ajdinian Arsen (1824-1902) i inni. Przyczynili się oni do ożywienia teologii, patrystyki i hagiografii, historii, a także ormiańskiej poezji lirycznej. Mechitaryści weneccy wydają czasopismo naukowo-religijne „Pasmaveb”, a wiedeńscy od 1887 roku „Handes Amsorya”.

Turcja wobec katolików ormiańskich w wieku XIX i XX: od rozkwitu do ludobójstwa

Na skutek decyzji sułtana zezwalającej na wyodrębnienie wszystkich katolików w Turcji w osobny milet, papież Pius VIII erygował w 1830 roku arcybiskupstwo ormiańskie Konstantynopola z tytułem prymasa. W 1850 roku erygowano sześć nowych biskupstw ormiańskich w Turcji. Powstanie konkurencyjnego w stosunku do katolikosatu (patriarchatu) w Bzommar ośrodka kościelnego w stolicy imperium doprowadziło jednak do zatargów jurysdykcyjnych.

W drugiej połowie XIX wieku wielką rolę w rozwoju katolicyzmu ormiańskiego odegrał w Turcji Antoni Hassun (1809-1884), najpierw sufragan, a następnie arcybiskup konstantynopolitański. W 1852 roku założył zgromadzenie Sióstr Niepokalanego Poczęcia w celu wychowania i edukacji dziewcząt. W 1867 roku, gdy godność arcybiskupa Konstantynopola połączono z godnością katolikosa, objął ten drugi urząd, a w 1880 roku został mianowany kardynałem. W 1883 roku na skutek jego zabiegów papież Leon XIII erygował w Rzymie Papieskie Kolegium Ormiańskie (Pontificio Collegio Armeno) jako seminarium kształcące kapłanów obrządku ormiańskiego.

Ten sam papież zezwolił na tworzenie ośrodków duszpasterskich wśród diaspory w Ameryce Północnej (pierwszy powstał w roku 1896 w Nowym Jorku) i podjął też interwencję u rządku tureckiego w obronie prześladowanych Ormian (1892-1896). W 1911 roku Stolica Apostolska przeniosła siedzibę katolikosa do Rzymu. W synodzie, na którym sprawę te dyskutowano, uczestniczył arcybp Teodorowicz.

W latach 1915-1918, podczas tureckiego ludobójstwa dokonanego na Ormianach, uległo zniszczeniu 14 diecezji katolickich, zginęło 7 biskupów, 130 duchownych, 47 sióstr zakonnych i do 100 tysięcy wiernych. Wśród zamordowanych znajdował się Ignacy Maloyan, arcybiskup Mardin, uznany potem za błogosławionego.

Kościół ormiańskokatolicki w Polsce, 1918-2013

Odrodzenie ormiańskiego katolicyzmu w archidiecezji lwowskiej swe apogeum osiągnęło w czasach Polski międzywojennej. Powstało nowe duszpasterstwo w stolicy odrodzonej Polski – Warszawie. W 1927 roku pojawiło się pierwsze czasopismo Ormian polskich pod tytułem „Posłaniec św. Grzegorza”, wydawane we Lwowie, w 1930 roku powstał Archidiecezjalny Związek Ormian z centralą także we Lwowie, ale oddziałami także w nowych skupiskach ormiańskich – Warszawie, Łodzi, Poznaniu. W 1932 roku odbyła się we Lwowie wystawa pamiątek historycznych, która dała początek Archidiecezjalnemu Muzeum Ormiańskiemu. W 1935 roku pojawił się kolejny periodyk – „Gregoriana”. Niedługo trwała ta dobra passa. W 1938 roku zmarł arcybp Teodorowicz, postać uznana za jedną z najwybitniejszych tej doby w skali ogólnopolskiej. Stolica Apostolska nie mianowała już jego następcy, mimo że kler ormiański dokonał zgodnie z tradycją wyboru kandydata na ten urząd w osobie ks. Dionizego Kajetanowicza, zarządzającego archidiecezją jako wikariusz kapitulny.

Po wybuchu drugiej wojny światowej i zajęciu we wrześniu 1939 roku Lwowa przez armię sowiecką nastąpił kres krótkiego renesansu religijnego Ormian polskich. Zarówno okupanci sowieccy, jak też niemieccy, prześladowali duchowieństwo i wiernych. Duchowieństwo ormiańskokatolickie zasłużyło się wymiernie dla ratowania Żydów w czasie holokaustu, wystawiając wielu z nich fałszywe metryki jako katolikom obrządku ormiańskiego. Powojenne zmiany granic Polski i wywołane tym migracje spowodowały zanik archidiecezji w jej historycznym terytorium, które w całości znalazło się w granicach Ukrainy sowieckiej. Wierni przemieścili się do przesuniętej na zachód Polski. Ostatnia ksieni benedyktynek ormiańskich ze Lwowa, Elekta Orłowska, z 10 siostrami wyjechała do Lubinia w Wielkopolsce. W 1958 roku siostry osiedliły się u benedyktynek łacińskich w Wołowie, z którymi zjednoczyły się w 1961 roku.

Mimo rozproszenia wiernych, uwięzienia duchownych w sowieckich gułagach, w tym wikariusza Kajetanowicza, i utraty zasobów materialnych oraz wszystkich kościołów, katolicy ormiańscy w powojennej Polsce podjęli wieloletnią walkę o uratowanie obrządku. Opiekę biskupią nad nimi sprawowali kolejni prymasi Polski, kardynałowie August Hlond, Stefan Wyszyński i Józef Glemp. Powstało kilka nowych ośrodków duszpasterskich, początkowo pozbawionych statusu parafii. W Krakowie pracował ks. Franciszek Jakubowicz, w Gliwicach – ks. Kazimierz Roszko, potem uwolniony ze Związku Sowieckiego ks. Kazimierz Romaszkan, mianowany dziekanem przez kard. Wyszyńskiego, następnie ks. Krzysztof Staniecki, w Gdańsku – ks. Kazimierz Filipiak.

Za pontyfikatu Jana Pawła II sytuacją obrządku ormiańskiego w Polsce zajęła się energiczniej, niż do tej pory, watykańska Kongregacja Kościołów Wschodnich. W Papieskim Kolegium Ormiańskim umożliwiono naukę kandydatom do stanu duchownego z Polski. W roku 1985 ks. Filipiak został mianowany generalnym wikariuszem kard. Glempa dla obrządku ormiańskiego, a w 1992 roku tenże kardynał erygował parafię personalną z siedzibą w Gliwicach, obejmującą cały obszar Polski. Zrazu objął ją ks. Józef Kowalczyk (rektor ormiańskiego kościoła w Gliwicach od 1985 roku), a w roku 2004 zastąpił go ks. Artur Awdalian. W 2004 roku kard. Glemp powołał też na duszpasterzy Ormian: dla Polski południowej – ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego (duszpasterza Ormian w archidiecezji krakowskiej od 2001 roku), zaś dla Polski północnej – ks. Artura Awdaliana. Ponadto, w 1999 roku erygowano ormiańską parafię personalną w Gdańsku z ks. Cezarym Annusewiczem jako proboszczem. Kolejny ordynariusz, kard. Kazimierz Nycz, arcybiskup warszawski, dekretem z 20 listopada 2009 roku zniósł dotychczasowe struktury duszpasterskie i utworzył trzy parafie terytorialne – południową w Gliwicach, z proboszczem w osobie ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego, centralną w Warszawie, gdzie osiadł ks. Artur Awdalian (którego w 2013 roku zastąpił ks. Rafał Krawczyk), i północną w Gdańsku, gdzie duszpasterstwo poprowadził ks. Cezary Annusewicz.
 
Katolicyzm ormiański na świecie w wieku XX

Po drugiej wojnie światowej katolikosi Ignacy Piotr XV (Agadżanian) i Ignacy Piotr XVI (Batanian) rozbudowali struktury kościelne katolicyzmu ormiańskiego, tworząc w 1954 roku archidiecezję w Bagdadzie (Irak) i diecezję Kamichlie (Syria), a 1974 roku wikariaty patriarchalne w Damaszku (od 1984 roku egzarchat) i w Jerozolimie (od 1991 roku egzarchat). Powstały też egzarchaty patriarsze Francji (od 1986 roku diecezja Sainte-Croix de Paris), Ameryki Łacińskiej i Meksyku (od 1989 roku diecezja San Gregorio de Narek w Buenos Aires) oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady (od 2005 roku diecezja Our Lady of Narek).

Doszło też do ponownego zbliżenia między Rzymem a Eczmiadzynem. W 1967 roku katolikos Wielkiego Domu Cylicji Choren I, a w 1970 roku katolikos eczmiadzyński Wazgen I złożyli wizyty papieżowi Pawłowi VI. Obaj wysłali obserwatorów na sobór watykański II. W 1996 roku Jan Paweł II i katolikos Karekin I podpisali wspólną deklarację chrystologiczną; podobną deklarację papież podpisał z katolikosem cylicyjskim Aramem I w 1997 roku. Część biskupów ormiańskich jej nie akceptuje. W 2001 roku Jan Paweł II złożył wizytę Karekinowi II w Armenii, a w 2008 roku Karekin II – Benedyktowi XVI w Rzymie.

Po rozpadzie Związku Sowieckiego odrodziły się środowiska katolickie w Armenii, Gruzji i Rosji (Moskwa, Petersburg, Rostów nad Donem, Krasnodar, Soczi). W 1991 roku Stolica Apostolska utworzyła dla nich Ordynariat Europy Wschodniej z siedzibą w Giumri, mający obecnie 39 parafii, 5 księży diecezjalnych i 6 zakonnych, 17 zakonników i 14 sióstr zakonnych, pracujących wśród 540 tysięcy wiernych. Księża kształceni są w seminarium katolikosa w Bejrucie, w rzymskokatolickich w Tbilisi (Gruzja) i w Kazachstanie oraz na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w Polsce. W 1994 roku powstało niższe seminarium ormiańskie w Giumri (północna Armenia).

W 2009 roku na całym globie istniało 5 archidiecezji, 6 diecezji, 1 egzarchat apostolski, 3 egzarchaty patriarchalne, 3 ordynariaty obrządkowe i 103 parafie ormiańskokatolickie. W strukturach tych pracowało 45 księży diecezjalnych, 38 zakonnych, 60 zakonników, 84 siostry zakonne. Liczbę wiernych oblicza się na ponad 684 tysiące.
 
Prof. UJ dr hab. Krzysztof Stopka
Uniwersytet Jagielloński